آق سرای

آقْ‎سَرای، شهری قدیمی در آناتولی مرکزی با °34 و ´3 طول شرقی و °38 و ´12 عرض شمالی، با 927،62 تن جمعیت (آمار سال 1980م). واقع در دامنۀ کوه حسن‎داغی و جنوب شرقی دریاچۀ توزگلی، در 135 کیلومتری شمال شرقی قونیه و 182 کیلومتری جنوب شرقی آنکارا، بر سر راه قونیه به نِوْشِهِر.

وجه تسمیه و سابقۀ تاریخی

نام آق‎سرای ترکیبی است از واژۀ ترکی «آق» به معنای سپید و «سرای» پارسی، به معنای کاخ سپید. به عقیدۀ اولیاچلبی این نام احتمالاً با کاخی که یکی از پادشاهان در آنجا ساخته بوده ارتباط دارد (اسلام آنسیکلوپدیسی). در مآخذ عربی نام این شهر به صورت «اَقْصَرا» و «اَقْصَرای» ضبط شده است (ابن بطوطه، 46، 295؛ ابن خلدون، 5 / 14، 342، 348، 350، 352-355؛ ابن‌اثیر، 13 / 417). پیش از اسلام این شهر آرخِلائیس (آرخلائیس کارسائورا) نام داشته، یعنی به نام بنیان‌گذار آن آرخِلائوس آخرین فرمانروای کاپادوکیه نامیده شده است (اسلام آنسیکلوپدیسی). بعدها شهر مذکور به تصرف کلائودیوس قیصر روم درآمد و بخشی از مستعمرات امپراتوری روم شمرده شد (همان).
آق سرای در عهد سلاجقۀ روم از اهمیت خاصی برخوردار بود. قلعه‎ای که خرابه‎های آن هم‎اکنون در مرکز شهر قرار دارد، از بناهای عزالدین قلیچ ارسلان از سلجوقیان آسیای صغیر (جلوس، 600 ق / 1203م) است (بستانی). در نزهةالقلوب (ص 95) و بستان‎السیاحة (ص 42) بنای آق‎سرای به عزالدین قلیچ ارسلان نسبت داده شده است که گویا مراد بنای همین قلعه است. آق‎سرای قبل از تسلط عثمانیها مدتی تحت تصرف آل قَرَمان بود. حمدالله مستوفی آق‎سرای را از اقلیم چهارم دانسته و نوشته که در 566 ق / 1171م جایی بسیار خوب و دارای غله و میوه و انگور فراوان بوده و حقوق دیوانیش 000،51 دینار بوده است (ص 59). ابن‎بطوطه در سفرنامۀ خود از آق‎سرای یاد کرده و آن را از زیباترین و استوارترین بلاد روم شمرده است (ص 295). به نوشتۀ همو 3 نهر از وسط شهر می‎گذرد و در خانه‎ها آب جریان دارد. به گفتۀ این نویسنده در قرن 8 ق / 14م این شهر تابع پادشاه عراق بوده است (همان). سلطان محمد دوم (فاتح) پس از فتح استانبول بخش اعظم سکنۀ آق‎سرای را به پایتخت منتقل کرد و در محله‎ای که امروزه آق‎سرای نامیده می‎شود اسکان داد (اسلام آنسیکلوپدیسی).
مؤلف بستان‎السیاحه در اول قرن 13ق /  اواخر 18م، آق‎سرای را در 5 منزلی قونیه و شهری آباد دانسته که به مرور ایام ویران شده است. در زمان وی آق‎سرای دارای 000،1 باب خانۀ خوب و نزدیک به 30 قریۀ مرغوب بوده و مردم آن حنفی‌مذهب بوده‎اند (ص 42). در اوائل سدۀ 14ق /  اواخر 19م، آق‎سرای شهری از استان قونیه مشتمل بر 7 ناحیه به نامهای طاغ، صو اوستی (سرِآب)، اکه‎جک، حاجی احمدلی، شرفلی، قرتلی و سلاری بود و با نواحی اطراف جمعاً 222 قریه و 862،8 خانه را شامل می‎شد. آن زمان در آق‎سرای 550،‘47 تن می‎زیستند که از آنها 500،2 نفر رومی (یونانی) و 250 نفر ارمنی و باقی مسلمان بودند. در آق‎سرای گروهی کُرد و عشایر نیز سکنێ داشتند. اکه‎جک یکی از نواحی ارمنی‎نشین به‌شمار می‎رفت (قاموس‎الاعلام).

وضع کنونی

آق‎سرای اکنون به همین نام شهری از استان نیغده (نکده یا نیکده) ترکیه و محل تلاقی شاهراههاست. جمعیت آن در 1935م بالغ بر 8/300 تن بود (اسلام آنسیکلوپدیسی).
در 1940م جمعیت شهر به 144،9 تن رسید (بستانی). در 1965م شمار اهالی به 414،24 نفر (وبستر جغرافیایی، 19) و در 1975م به 45/564 تن بالغ شد. در 1980م جمعیت آق‎سرای را 62/927 تن نوشته‎اند (سالنامۀ ترکیه، 178).
مهم‌ترین آثار تاریخی آق‎سرای که عموماً به دورۀ اسلامی مربوط است عبارتند از: اولو جامع (مسجد کبیر) یا مسجد قَرَمان اوغلو (آغاز قرن 9ق / 15م)، مدرسۀ زنجیریه (نیمۀ اول سدۀ 9ق / 15م)، مدرسۀ قادراوغلو از دورۀ سلجوقیان که ابراهیم‎بیگ قَرَمان اوغلو آن را مرمت کرد، مسجد نقاشی (نقاشی جامع) که جدید است ولی مناره‎ای از سدۀ 8 ق / 14م دارد ( اسلام آنسیکلوپدیسی) و نیز کاروانسرای معروف به سلطان‎خانی (خان سلطان) که درهایی زیبا دارد و در زمان سلجوقیان ساخته شده است. در نزدیکی آق‎سرای کلیسایی قدیمی دیده می‎شود که به ییلانلی کلیسه (کلیسای ماردار) مشهور است. این کلیسا دارای تصویرها و نقاشیهای اصیلی است (بستانی)، از دیگر آثار باستانی آق‎سرای مقبره‎ای (تربتی) است در نزدیکی شهر که بر اَروَل تپه قرارگرفته و متعلق به سدۀ 7ق / 13م است (دایرةالمعارف اسلام).
از آق‎سرای بزرگان و دانشمندانی برخاسته‎اند که از آن جمله‎اند: مجدالدین اقصرائی (آق‎سرایی) از بزرگان قُرّاء در مصر (ابن‎بطوطه، 46)، خواجه کریم‎الدین آق‎سرایی مورخ، منشی و دولتمرد عهد سلجوقیان (نک‍ : آق‎سرایی، کریم)، جمال‎الدین محمد آق‎سرایی از دانشمندان معروف قرن 8 ق / 14م، از اخلاف امام محمد رازی و معاصر میر سید شریف جرجانی.

مآخذ

ابن اثیر، عزالدین، کامل، بیروت، دارصادر، 1387ق / 1967م؛ ابن بطوطه محمدبن عبدالله، رحله، بیروت، دارصادر، 1384ق؛ ابن خلدون، عبدالرحمن، العبر، بیروت، دارالکتاب اللبنانی؛ اسلام آنسیکلوپدیسی؛ بستانی (فؤاد افرام)؛ سالنامۀ ترکیه 1985؛ شیروانی، زین‎العابدین، بستان‎السیاحة، تهران، 1315ق؛ قاموس‎الاعلام (ترکی)؛ مستوفی، حمدالله، نزهةالقلوب، به کوشش گای لسترنج، لیدن، 1331ق؛ وبستر جغرافیایی.

بخش جغرافیا